Jest jednym z dwóch (obok łotewskiego) języków, które należą do grupy języków bałtyckich. Ta rodzina jest uważana za najbardziej archaiczną ze wszystkich dialektów indoeuropejskich.
Odmiany i dialekty
Litewski jest językiem państwowym niepodległej Republiki Litewskiej, w Polsce zaś używany jest jako rodzimy (w wersji standardowej oraz gwarach miejscowych) przez mniejszość litewską zamieszkującą zwarty fragment Suwalszczyzny przy granicy państwowej z Litwą. Polscy Litwini porozumiewają się na co dzień przede wszystkim w dialekcie dzukijskim, odmiennym od literackiego litewskiego, którego naucza się w szkole oraz używa w Republice Litewskiej. W gminie Puńsk/Punskas litewski jest językiem pomocniczym, tam też występują dwujęzyczne nazwy miejscowości, z których większość ma i tak pochodzenie litewskie. Litwini w Polsce od dawna mają bardzo dobrze zorganizowany system nauczania dwujęzycznego (po litewsku i polsku) od przedszkola po szkolnictwo wyższe, dlatego kondycja ich języka jest o wiele lepsza w porównaniu z innymi mniejszościami.
Litewszczyzną w Polsce posługuje się około 30 tys. osób. Język ten używany jest także w krajach byłego Związku Radzieckiego, Wielkiej Brytanii, Ameryce Północnej oraz Południowej. Według danych statystycznych, język litewski jest obecnie językiem ojczystym dla 5 mln ludzi na całym świecie.
Oficjalnie język litewski dzieli się na dwie główne grupy dialektów: żmudzką (posługuje się nią około 25% Litwinów) i auksztocką, która zachowała więcej archaizmów (posługuje się nią około 75% Litwinów).
Alfabet litewski
Jest oparty na alfabecie łacińskim, służący do zapisu języka litewskiego. Składa się z 32 liter: A, Ą, B, C, Č, D, E, Ę, Ė, F, G, H, I, Į, Y, J, K, L, M, N, O, P, R, S, Š, T, U, Ų, Ū, V, Z, Ž. W alfabecie litewskim nie ma liter Q, W, oraz X.
ą, ę, į, ų oznaczają dawne samogłoski nosowe, które są wymawiane jako długie samogłoski ustne. Spółgłoski č, š, ž, są odpowiednikami polskich cz, sz, ż. Do końca XIX wieku zapisywano je tak jak po polsku, później zamieniono je na spółgłoski zapożyczone z języka czeskiego.
Samogłoski ū i y oznaczają długie u oraz długie i. Litera e to tzw. wąskie e (lit. e siauroji) – oznacza dźwięk z grubsza pośredni między i a e. Natomiast litera ė jest wymawiana tak jak polskie e.
Ciekawostki:
W języku litewskim występuje aż 10 imiesłowów. Często zachowują się one tak, jak czasy w języku angielskim, ale w tym przypadku odmienia się dużo więcej. Trudność z nimi jest też związana z tym, że po prostu my (jako rodzimi użytkownicy polskiego) nie myślimy w tych kategoriach czasu i następstwa, jak Litwini. Jeśli ktoś opanował czasy w języku angielskim, to na pewno poradzi sobie z litewskimi imiesłowami.
W języku litewskim niemalże nie występują mocne przekleństwa. W roli przekleństw używa się takich wyrazów jak na przykład „rupūžė” (ropucha). Zamiast litewskich słów, często używane są też przekleństwa po angielsku bądź rosyjsku.
Litewski znany jest z szeregu zdrobnień. Zdrobnienia są zwykle tworzone z przyrostkami dodawanymi do rdzenia rzeczownika. Zdecydowanie najpowszechniejsze są te z – elis / -elė lub – ėlis / -ėlė . Inne to: – ukis / -ukė, -ulis / -ulė, -užis / -užė, -utis / -utė, -ytis / -ytė , itp. Można również łączyć przyrostki, np .: – užis + – ėlis → – užėlis . Oprócz oznaczania małych rozmiarów i / lub czułości, mogą również działać jako wzmacniacze (wzmacniacze), pejoratywy (pogarszające) i nadawać specjalne znaczenia, w zależności od kontekstu. Litewskie zdrobnienia są szczególnie rozpowszechnione w języku poetyckim, np . W pieśniach ludowych. Przykładem mogą być zdrobnienia słów:
brolis (brat) → brolelis, broliukas, brolytis, brolužis, brolužėlis, brolutytis, broliukėlis itp.
saulė (słońce) → saulelė, saulytė, saulutė, saulužė, saulužėlė itp.
Forma kobiecego nazwiska może wskazywać czy kobieta jest zamężna, czy nie, przy czym zasada ta nie dotyczy nazwisk mężczyzn.
Kobiety niezamężne mają nazwiska zakończone na: aitė, iūtė oraz ytė
Nazwiska kobiet zamężnych zawsze kończą się na: ienė.
Popularna stała się również końcówka: ė, która dotyczy zarówno kobiet zamężnych, jak i niezamężnych, nie jest to jednak forma używana powszechnie.
W języku litewskim zachowało się bardzo stare słownictwo, dzięki Państwowej Komisji Języka Litewskiego, która stoi na straży języka, aby nie został przeładowany zbyt dużą liczbą obcych słów. Komisja pilnuje, aby w firmach, agencjach, instytucjach oraz w mediach na terenie Litwy, był używany język litewski. Gdy tylko jest to możliwe, próbuje się tworzyć nowe słowa zamiast je zapożyczać.
Pomimo tych starań, w ostatnich czasach, tak jak w przypadku wielu innych języków europejskich, dostrzegalny jest wpływ języka angielskiego oraz używanie zapożyczeń z niego.
Dlaczego warto uczyć się języka litewskiego? Językiem tym mówi pięć milionów osób na świecie. Na Litwie można porozumieć się po angielsku lub rosyjsku, lecz znajomość języka nie tylko otworzy drzwi do poznania kultury, tradycji, literatury i mentalności Litwinów. Ale przede wszystkim zaszczepi miłość do nich. Niezwykle ciekawa jest historia litewszczyzny, która zachowała wiele elementów archaicznych, występujących tylko w prajęzyku indoeuropejskim. Język litewski zachował więcej tych cech niż język łotewski. Jednakże, najwięcej cech prajęzyka indoeuropejskiego zachowało się w nieistniejącym już języku pruskim. Ale o tym napiszemy więcej przy innej okazji.
(N.N)
